.jpg "415902_(www.GdeFon.ru).jpg")
«БАТЫР ЖҰЛДЫЗЫ ӨЛГЕННЕН КЕЙІН»
«БАТЫР ЖҰЛДЫЗЫ ӨЛГЕННЕН КЕЙІН»
(В.М. Безголосовтың туғанына 100 жыл толуына орай,
Кеңес Одағының Батыры, Лениногорлық)
Дожили, брат, с тобой мы до весны.
И помирать совсем уж не охота.
Но фриц за так нам не подарит жизнь
И за Победу не одна погибнет рота…
(сондай-ақ Ираида Мордованың «45-тің көктемі» өлеңінен үзінді)
2020 жылдың мамыр айы. Бүкіл әлем кеңес халқының фашистік Германияны жеңуінің 75 жылдығын тойлап жатыр. Ұлы Отан соғысының оқиғалары одан әрі мен алыстап барады. Әр көктем сайын, 1945 жылдардағы сияқты, балалар күлкісі естіледі, бақтар гүлдейді, бұлақтар сарқырап ағып-табиғат жаңарады. Солай болатын, солай болады да. Осы бақытты болашақ үшін 20 ғасырдың ортасында біздің әкелеріміз бен аталарымыз күресті.
Лениногор қалалық статистика бөлімінің мұрағаттық құжаттары бойынша Лениногор қаласынан 1939 жылдан 1945 жылға дейін жұмыс істеп тұрған әскерге 22 000 адам жұмылдырылған. Кеңес-герман майданында 3002 адам қаза тапты, 716 адам емханада қайтыс болды, 28 - тұтқында, 2467 – хабар-ошарсыз жоғалды.
Өкінішке орай, елді зорлық-зомбылықтан және қысымшылықтан құтқара отырып, қаза тапқан немесе хабарсыз кеткен Отан қорғаушыларды қайтаруға болмайды. Тек архивтер мен адам жадысы сол алыс шайқастың оқиғалары мен батырларының есімдерін сақтайды. Олардың есімдері - Төлеген Тоқтаров, Виталий Безголосов, Сергей Гуляев, Александр Колчин, Андрей Сумин, Лев Рощин және Дмитрий Ефремов.
Виталий Мефодьевич Безголосов 1920 жылы 20 мамырда Шығыс Қазақстан облысы Шемонаиха ауданы Каменевка ауылында шаруа отбасында дүниеге келген. Виталий 9 жасқа толған кезде оның анасы Мария Николаевна қайтыс болды. Мефодий Петрович қызы Зоя және ұлы Виталийді алып Риддер қаласына көшіп келді, онда әкесінің ағасы Иван Петрович Безголосовтың үйінде Карл Либкнехт көшесінде тұрды. Мефодий Петрович Риддер руднигінде жұмыс істеді. Зоя Виталийден 8 жасқа үлкен болған және бала оның қомқорлығымен өсті. Виталий МСББ атындағы №11 жеті жылдық мектебінде оқыған, 8 сыныпты №12 орта мектебінде аяқтады. 1936 жылдан бастап «Алтайполиметалл» Риддер полиметалл комбинатының қорғасын зауытының ұнтақтау цехында пробирьер болып жұмыс істеді.
Зоя Мефодьевна Безголосова-Линейцеваның естеліктерінен, өлкетанушы, қалалық тарихи-өлкетану мұражайының негізін қалаушы және бірінші директоры В.В. Клинк жазған:… «Бұл мектеп пен зауыт оны осылай тәрбиеледі... оның станогы тоқтап тұрған күні болмаған, тәуліктік норманы жаппай тұрып. Зауытта оны комсомолға қабылдады, жұмыс ұжымын бағалауды үйретті. Сонымен қатар Отан қорғауды да үйреніп алды, «Ворошиловский стрелок» төс белгісін мақтанышпен тағып жүрді.
1940 жылы Риддер военкоматымен Қызыл әскер қатарына шақырылды. Ұлы Отан Соғысы басталды. 1941 жылдың қазан айынан бастап Виталий Безголосов ІІ дәрежелі Суворов ордені 183-ші атқыштар Харьков Қызыл Тулы полкінің 227-ші атқыштар Львов Қызыл Тулы полкінің автоматшылар ротасының құрамында Калининскийде, 1943 жылдың шілде айынан Степнойда, 1943 жылдың қараша айынан І-шіде, желтоқсан айынан IV-ші Украин майдандарында шайқасқа қатысты»...
Бір күні, қорғаныста, 1943 жылдың шілдесінде Харьков астында, жауынгерлер шағын ауылда орналасқан немістерді көрді.
-Қарайгөр, өз Берлиндерінде жүргендей қыдырып жүргендерін-деген дауыстар естіліп жатты.
-Пулемёттан ба оларды.
-Жо-оқ, пулемёттан оларды ата алмайсың. Мында мерген керек...
-Мерген дейсіз ба?- деп жақындаған рота командирі сұрады, - Бізді мерген атқыштар жоқ дейсіз бе? Қанекей Безголосов, немістердің көңіл күйін бұзып қойш!
Виталий винтокасын ыңғайлап орнатып, өз ойынша бүкіл топтың ішінде жайбырақат жүрген бетсіз бір ұзын бойлы немісті көздеп тұрып ақырын түсіру ілмегін басып қалады. Неміс теңселіп тұрып жерге құлап түсті. Осы жағдай жас жауынгердің әскери қызметін тағайындады, ол мерген болды.
Оның винтокасының ұстайтын жерінде жаңа, жаңа белгілер пайда бола бастады- солай ол өлтірген жаулардың санағын жүргізіп отырды... Ұрыстардың арасында ол өзінің оқушыларына мергендіктің қыр сырларын сабырмен түсіндіретін.
Харьков үшін ауыр шайқаста Виталий Безголосов жанып жатқан қалаға кірушілердің алғашқы сарбаздардың қатарында болды. Төрт рет жараланды: 28 шілде, 07 және 30 тамыз, 23 қыркүйек 1943ж. госпитальдарда емделгеннен кейін ол қайтадан қатарға оралып, өзінің туған бөліміне жіберілуіне қол жеткізді.
Мерген Безголосов бүкіл девизияға танымал болды. Қызыләскер газеті «Отан бақыты үшін» батыл сарбаз туралы жазды:
Неміс мергені біздің жауынгерлерге жол бермеді. Ол олардың әр басқан қадамын аңдып отырды. Кім басын шығарса оқ атылады. Безголосов оны мен есеп айырыспақшы болып шешті. Таңертең ол әскери жауынгерлік тәртіптен ертерек шыгып жотаның төмен жағына жасырынды. Жаудың мергені өзін білдіртпеді. Сонда Виталий жақында жатқан ағашты алды. Ағаштың бір жағына пилитканы кигізіп, екінші жағын аягымен басып қалды.
Ағашқа басып қалып еді пилотка көтеріліп жауға көрінді. Оқ атылды. Пилотканы тығып, кейін қайтадан көрсетуге тура келді. Қайтадан оқ атылды. Осылай неміс өзін білдіріп қойды. Ол картоптардың арында жатыр екен кеңес мергенінен жүз шақырымдық жерде. Ең жауапты сәт келді. Жау жатқан жерден көз алмай, Безголосов көздеп тұрып атып қалды. Атылған оғы дөп келді.
1943 жылдың 20 шілде мен 17 тамыз аралығында неміс – фашистік басқыншылармен шайқаста көрсеткен ерлігі мен батылдық үшін «Ерлігі үшін» медалімен, 1944 жылдың 20 мамыры мен 16 қазаны - Қызыл жұлдыз және 3-ші дәрежелі Даңқ ордендерімен марапатталған.
Жүріп жатқан әскер Виталий Безголосов үшін туған отбасы болды. Мұнда ол коммунистік партия мүшелігіне кірді, әскери құрбысы Мария Васильевна Чернышоваға үйленді.
1944 жылдың күзінде кеңес әскері Чехословакияны жаудан құтқарды, Моравска-Остравс ісіне және Орда өзенін қорғауға дайындалып жатты. Жауынгерлер туған-туысқандарына, жақындарына, жолдастарына хат жазды. Виталий Безголосов өзінің жұмыс істеген зауытына хат жазды. Міне хатынан үзінді: «Қымбатты жодастар! Міне мен қорғасын зауытын тастап әскерге кеткеніме үш жыл өтті. Мені шығарып салағанда сендер маған жауларды аяусыз атуға біздің зауыттың абыройын жоғары ұстап, сенімдеріңізді ақтауды айтыңдар. Мен осы тапсырманы орындауға сөз бердім…
Жау әлі дес бермеді, бірақ гитлерлік Германияның соңғы қирау күні жақын.
Жолдастар мен өзімнің әскери шеберлігімді жоғарлатуға, гитлерлік басқыншыларды аяусыз жоюға, бір де бір жау әскерін қалдырмауға сөз беремін».
Хат «Отан бақыты үшін» қызыл әскер газетінде басылып, жауапты редактор подполковник Кочкуров пен З.М. Безголосова-Линейцеваға жіберілді. Виталий Безголосовтың мергеннің жауынгерлік ерліктері туралы хытын Кочкуров қорғасын зауыты жұмысшыларының еңбек жетістіктері туралы жауап хатын жазуды сұрап хат жіберді. Хат қорғасын зауытына 1944 жылдың желтоқсаны айының ортасында келді.
В.М. Безголосовтың және подполковник Кочкуровтың хаттары зауыт ұжымын өте толғандырды және оған лайықты жауап хат өзін көп күттірмей жіберілді:
«ЖОЛДАС БЕЗГОЛОСОВҚА БІЗДІҢ ЖАУАБЫМЫЗ!
Біз, Шығыс Қазақстанның Лениногор қорғасын қорғасыншылары сіздің "Отан бақыты үшін" газетінде басылған хатыңызды алып, сізге ыстық жолдастық сәлем жолдаймыз! Лениногор қорғасын зауытының жұмысшылар ұжымы Қызыл Әскер даңқты жауынгерлерін – халық тәрбиеленушілерін мақтан тұтады. Біз Кеңес Одағының Батыры Төлеген Тоқтаров және сіз сияқты біздің қымбатты жолдас Виталий Безголосов ұжымымызда өскен большевиктермен мақтан тұтамыз.
Біздің Отанымызда кез-келген уақытта, бірақ қымбат, өз өмірлерін беруге дайын мыңдаған даңқты ұлдарының бар екенін білеміз. Майдандағы сіздің жауынгерлік іс-әрекетіңіз бізді қуантады және партия айналасында тығыз топтасуға шақырады. Сіз 204 фашистік басқыншыны құрттыңыз, олар біздің Отанымызды лас аяқтарымен басып жүрді, бейбіт тұрғындар мен балаларды өлтірді. Сіздің қару-жарақтарыңызды Орал зауыттары жасады, сіздің оқыңыз біздің қорғасыннан құйылды. Сіздің жетістіктеріңіз -біздің жетістіктеріміз, майдан және майданнан тыс жер –ортқ іс. ж. Сталинге жауап ретінде біз 1945 жылға Социалистік міндеттеме алдық – 1944 жылға қарағанда жақсы жұмыс істеу, майданға қорғасынның қажетті санын беру.
Майданға кетер алдында біз Сізге–жеккөрінішті жауларды аяусыз жоюға, сүйікті Отанымыздан жау көзін құртуға - аманат айтып едік. Сіздің біздің аманатымызға қиянат істемедіңіз және біздің үмітімізді абыроймен ақтадыңыз.Сізге рақмет Безголосов жолддас. Сізді Отанымыз ұмытпайды.
Бүкіл адамзатты фашистік обадан босату үшін, халқымыздың бақыты үшін, Отанымыздың гүлденуі үшін біз міндеттенеміз:
1. Жылдық жоспарды 105% пайызға орындауды
2. Жоспармен белгіленгенге қарағанда еңбек өнімділігін кемінде 5% - ға арттыру
3. Зауыт бойынша орташа алғанда өндіру нормаларын кемінде 110% - ға орындауды қамтамасыз ету
4. Ағымдағы жылы стахановшылардың болуын зауыттың негізгі цехтарының жұмыс құрамының кемінде 100% жеткізу.
Зауыт бойынша БЕЗГОЛОСОВШЫЛАР қозғалысын жариялаймыз және ең жақсы ауысымдар сіздің атыңызды иеленетін болады. Отан бақыты үшін алға, Берлинге Алға!
Лениногор қорғасын зауыты жұмысшылары ұжымының тапсырмасы бойынша
Қорғасын зауытының директоры (К. Симаков)
ВКП (б) ОК парторгі (И. Афанасьев)
Предзавкома (И. Журавлев)
Комсорг БЛКЖО ОК (П. Вишняков)
Зауыттың бас инженері (М. Черняк)
Зауыт директорының орынбасары (А. Чудогашев)
Зауыт цехтарының өкілдері – 88 қол».
1944 жылдың 25 желтоқсанына дейін 20 комсомол-жастар майдан бригадалары құрылды. Олардың ішінде ең үздігі «Безголосовских» атағы берілді (Абакумов ауысымы – ұсақтау цехы, Сизов бригадасы – электролиттік цех). Балалар өз сөздерін ұстап тұрды – зауыт 1945 жылға арналған жоғары міндеттерді абыроймен орындады.
2-ші дәрежелі Суворов орденінің 183-ші атқыштар Харьков Қызыл Тулы полкінің 227-ші атқыштар дивизиясының батыл және батыл мергені старшина В.М. Безголосов 1943 жылдың шілде айынан 1945 жылдың ақпан айына дейін 279 фашистік солдаттар мен офицерлерді жойды, ал ол мергендіктің шеберлігін үйреткен 67 жауынгер бұл есепті 600-ге жеткізді.
Моравск-Остравск ісі... Фашистер табанды ұстанды, әркіміне былай деп түсіндірілді: «Моравска-остравск жерінен бүкіл неміс өнеркәсібінің сексен пайызы енді тәуелді. Егер сендер Моравска-остравскті берсеңдер, Германияныда бересіздер».
1945 жыл сәуір айының соңы. Соңғы Паруба ауылының үйлері, соны басып алу керек болды, жақындап қалдық, бірақ жолды оларға доттар бөгеді. Мұнда Виталий Безголосов тағы да ерлік көрсетті. Тек бір күнде ол сегіз фашистерді жойды. Бұл жолы біздің жауынгерлеріміз шабуылға аттанып кетті. Міне, оларды қайтадан көтеріп, қайран комбат алып барады. Бірақ кенеттен, жараланған қылт етті. Оны көрген старшина Безголосов, неміс мергендерінің қарқынды отына қарамастан, майорды ұстап алды. Жараланушыға көмек көрсеткен соң, ол оны панаға алып кету үшін өзіне артып алды, бірақ, көтеріліп, тұрып еді, құлап түсті, жау оғынан ұшты.
Осылай әскери командирдің өмірін құтқара отырып, 1945 жылы 30 сәуірде 4-ші Украин майданының батыры-мерген В. М. Безголосов қаза тапты.
Ол Паруба ауылында Моравск - Острава қаласынан он сегіз шақырым жерде жерленген және өз ұлының туылғанына дейін бірнеше күн ғана өмір сүрмей қалды, оған батыл-әкесінің құрметіне Виталий деп ат қойды. Оған сегіз күн болған кезінде анасы Мария Чернышова қайтыс болды. Баланы әжесі алып кетті, өкінішке орай әрі олардың тағдыры белгісіз.
Лениногор қалалық әскери комиссариатынан Зое Мефодьевнаға қорқынышты хабар келді: «Сіздің ағаңыз, старшина Безголосов Виталий Мефодьевич, Лениногор қаласында тұратын кеңес Отаны үшін ұрыста, әскери антқа адал 1945 жылы 30 сәуірде қаза тапты және Чехословакиядағы Моравск – Острава қаласының батысында орналасқан шіркеудің солтүстігіне қарай 50 метрде Паруба ауылында әскери құрмет көрсетумен жерленді. Капитан Астахов, 2-ші бөлімнің бастығы».
Марапаттау парағынан: «Дрездице қаласында 1945 жылдың 10 ақпанында неміс мергендері кеңес жауынгерлеріне қозғалуға мүмкіндік бермеді. Безголосов алға қойылған тапсырманы орындауға бел буды. Екі сағаттың ішінде ол төрт неміс мергендерін жойды, соның арқасында жаяу әскер жауынгерлері тапсырманы орындай алды.
Сроумень қаласында және Висле де плацдарм үшін ұрыста Безголосов жолдас өзінің мергендік шерберлігін және батылдығын неше мәрте қайталады. Павловице ауылы етегіндегі ұрыста 1945 жылдың 21 наурызында, оның нақты атылған оғының арқасында 10 нан аса немістер жойылды».
КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының 1945 жылғы 15 мамырдағы Жарлығымен Виталий Мефодьевич Безголосовқа Ұлы Отан соғысында неміс басқыншыларымен болған шайқаста көрсеткен ерліктері үшін қайтыс болғаннан кейін Ленин ордені мен «Алтын жұлдыз» медалін табыс ете отырып, Кеңес Одағының Батыры атағы берілді.
Жиырма мың сарбаз 1945 жылдың сәуір айының соңында қаза тапты. Солтүстік-Словак облысының Глучине қаласында бауырлас зираттың басына азат етушілердің құрметіне Остравск операциясының мемориалы тұрғызылды. Чехословакияның алты мыңнан астам азаматы 1946 жылдың 10 наурызында салтанатты түрде біздің барлық сарбаздарды, соның ішінде бауырластар зиратында жерленген Виталий Безголосов бар, біздің гвардиялық мерген.
Жылдар, онжылдықтар өтеді. Батырлар халық жадында алады. Олар туралы өлеңдер айтылады, олардың аттарымен тау шыңдары, қалалар мен кенттердің көшелер аталады, оларды еске алуға салтанатты кездесулер мен іс-шаралар арналады. Ресей және Қазақстан Жазушылар Одағының мүшесі, Петров ғылым академиясының академигі, Риддер қаласының Құрметті азаматы М.С. Немцевтің мақаласынан, «Қорғасын зауытының даңқты ұлы»: «1966 жылдың жазында Иван Васильевич Егоровтың басшылығымен «Искра» қалалық туристік тобы Ворошилов шыңына көтерілді және биіктігі 2560 метрден асатын, жақын маңдағы аты жоқ шыңдардың бірін батыр-жерлесіміз В. М. Безголосовтың құрметіне аталған.
Ол туралы естелік, оның ұлылығын, рухын, идеал үшін өмір бойы көтерілген, дос үшін, Отанымыз үшін біз оларды ғасырлар бойы есте сақтаймыз. 80-ші жылдары Риддер ЗФО дәстүрін жалғастырған барлық ҚКТМ-99 оқу топтарында ашық жиналыстар өтті. Оқушылар училищеге Виталий Мефодьевич Безголосовтың атын беру құқығы үшін күресті. Салтанатты линейкамен әскери-патриоттық тәрбие бойынша айлық ашылды.
Қысқы демалыста, жыл сайын, № 1 қалалық балалар спорт мектебінде Кеңес Одағының Батыры В. Безголосовтың жүлдесіне жасөспірімдер арасында волейболдан Бүкілодақтық дәстүрлі турнир өткізілді. 1984 жылы бұл турнирге Томск, Ташкент, Алматы, Талдықорған, Бішкек, Семей қалаларынан спортшылар жиналды. Он алты команда екі жас тобы бойынша жарысқа қатысты. Бірінші топта біздің қала командасы үшінші орынға ие болды, екінші топта – бірінші орынға ие болды. Наурыз айының соңында Безголосов атындағы турнир қыздарға да өткізілді. Ұлы Отан соғысындағы Жеңістің 40 жылдығын лайықты қарсы алу туралы шақыруға үн қата отырып, қорғасын зауытының комсомол-жастар ауысымы Н.П.Желтенко өз құрамына Кеңес Одағының Батыры В.В. Безголосовты енгізді». Лениногор қалалық халық депутаттары Кеңесінің Атқарушы комитетінің 1986 жылғы 10 шілдедегі № 258 шешімімен Октябрьдің 40 жылдығы атындағы көшеге Кеңес Одағының Батыры Виталий Мефодьевич Безголосовтың есімі берілді.
Лениногор батырларын суретші, республикалық және Бүкілодақтық өнер фестивальдерінің лауреаты, ақын, Қазақ ССР халық ағарту ісінің үздігі, Лениногор қаласының Құрметті азаматы Юрий Георгиевич Хабаров жазып қалдырды. Олардың арасында Виталий Мефодьевич Безголосовтың портреттері де бар.
Облыстық мемлекеттік архивтің Риддер филиалының фойесінде Жеңістің 75 жылдығына және В.М. Безголосовтың туғанына 100 жыл толуына арналған «Отанбақытыүшін» атты фото-бейне көрмесі экспонатталады.
Біздің батырларымыз жоқ, бірақ олар туралы естелік біздің жадымызда өмір сүретін болады.
Мақалада филиалдың анықтамалық-ақпараттық қорының құжаттары – қалалық тарихи-өлкетану мұражайының қызметкерлері Л. Ситникованың «Мен сіздерге сөз бердім», Г. Полторанинаның «Соғыста соғыстағыдай», С. Никифорованың «Отан үшін жан бергендер", 1985, 2000 жж. «Лениногорск ақиқаты» газетінде жарияланған мақалалары, сондай-ақ Ираида Мордованың «45-тің көктемі» өлеңінен үзінді (сайт mordovina.ru>verses>grp1).
Безголосов, ақпан 1945ж.
Портрет В. Безголосова, написанный художником Ю.Г. Хабаровым, 2008г.
