Шығыс Қазақстан облысының мемлекеттік архиві және оның филиалдары

Шығыстың алғашқы білім ордасы

Қазақ бастауыш мектебінің 
ашылғанына 105 жыл

XIX ғасырда қазақ балаларын оқыту негізінен мектепте (төменгі мектептер) және медреседе жүргізілді. Ата-аналар оқудың әр күні үшін ақша төледі. Көбінесе төлем заттай жүргізілді: азық-түлік, мал, тұрмыстық заттар және т. б. Шығыс Қазақстанда мемлекеттік мектептерден бұрын жекеменшік мектептер де кең таралды. Шығыс Қазақстанда қазақ балаларын оқытатын арнайы мектептер болған жоқ. Облыс халқы толығымен сауатсыз болды. Жеке мектептер ата-аналардың балаларды оқытуға қосқан қаражатымен жұмыс істеді. Жеке мектептер әсіресе балаларға кем дегенде жазуды, оқуды және санауды үйретүмен өте танымал болды.

Өскеменде қазақ ұлдарына арналған интернаттар құруылды. Олар қазынадан берілетін жәрдемақы қаражатымен жұмыс істеді. Бұл қаражат оқушыларды қалыпты қамтамасыз етуге жеткіліксіз болды, сондықтан интернаттардың жағдайы өте қиын болды. Жатақханалар антисанитариялық жағдайда ұсталды, нашар киім мен тамақ балалардың жиі ауруына әкелді. Жергілікті билік интернаттардың күтілетін нәтиже бермейтініне көз жеткізіп, патша үкіметіне оларды ауылшаруашылық мектептеріне айналдыру туралы өтініш білдірді.

XIX ғасырдың аяғынан бастап ауыл шаруашылығы мектептерінде орыс және қазақ ұлдарын бірлесіп оқыту енгізілді. Барлық мектептерде ферма мен шеберханалар болды. Оқушыларға қарапайым қолөнер мен шеберлік үйретілді. Ағаш ұстасы және т.б. сол кездегі ауылшаруашылық таныстырылды. Жазда оқушылар агрономиялық білім алған мектеп жанындағы учаскелерде жұмыс істеді.

Мұғалімдер жетіспеген кездері қазақ балаларына орыс ұлтты ұстаздар дәріс берген. Солардың ішінде танымал жергілікті орыс жазушысы П.П. Бажов сияқты көрнекті қоғам қайраткерлері болды.

Ұлы Октябрь революциясынан кейін халыққа білім беру ісіне зор көңіл бөлініп, көптеген білім ордалары шаңырақ көтерді. 1920 жылы 28 қаңтарда Өскемен қаласында қазақ бастауыш мектебі ашылды. Мектепте 30 оқушы оқыды. Мектептің ең алғашқы директоры Жайсаңбаев Құсайын болды.1933-1934 жылдары Өскемендегі бастауыш мектеп 7 жылдық қазақ мектебіне айналды. Содан бері өрендердің өркен жайған ордасына айналды.

Жетіжылдық қазақ мектебі, 1928 ж

Бұл мектептің алғаш тәрбиелеген шәкірттері Ұлы Октябрь революциясы арқасында бақытқа қол жеткен кедей шаруалар мен жұмысшылардың балалары еді.

Жиырмасыншы жылдардың басында Өскемен уезінде 138 бірыңғай еңбек мектебі жұмыс істеді, оның ішінде 88 орыс және 50 қазақ. Мектептің ірге тасын қалап, жас ұрпаққа коммунистік тәрбие берген алғашқы ұстаздар Жайсанбаев Құсайын, Рақымбаев Уәли, Юсупов Ислам еді. Олар жас ұрпаққа саналы тәрбие, сапалы білім беруге өздерінің бүкіл ғұмырларын арнады. 

Мектеп ғимараты

Өскемен уездік халыққа білім беру бөлімі қалада орыс халық театрын, мұсылман драма труппасын, балалар клубын, балабақша мен балалар үйін ұйымдастырды.

Дегенмен, уақыт қиын болды. Мұғалімдер, мектеп ғимараттары, қағаз, сия, қауырсын, бор, отын жетіспеді. Бірақ бұл ешкімді тоқтата алмады. Күндіз балалар мектептерде оқыды, ал кешке олардың ата-аналары партада отырды: жер өңдеушілер, малшылар, аңшылар, балықшылар, жұмысшылар. Барлығы үлкен қиындықпен болса да, үлкен ыңтамен оқыды. Әріптер мен суреттерге сәйкес олар сауаттылықты түсінді. Жылыту құралы пеш болды. Жанармай тапшылығына байланысты сыныптар суық болды. Бірақ оқуға деген ұмтылыс бәрінен жоғары болды, мұғалімдерден мүмкіндігінше көп білім алуға тырысты.

1938 жылы 120 орындық жаңа ғимарат берілді. Бұл оқу-тәрбие процесін едәуір жақсартуға, оқушылардың бос уақытына көбірек көңіл бөлуге мүмкіндік берді. Бос уақытында балалар мүсіндеуді, сурет салуды үйренді, еңбек дағдыларын игерді.

Сол кезде барлығы бір-бірлерімен жылы сөзбен, күлкімен, ашық жүректерім жылытып, адамзаттың осы кең, дана, құдіретті және күрделі әлемін түсінді. Өркен жайған елімізбен бірге мектебіміз де кемелденіп өсіп келеді, әр заманның сұрауына лайықты білім мен тәрбиені ту етіп, болашақ ұрпақты үлкен өмірге жетелеумен келе жаткан Шығыстағы ғана емес, Республикамыздағы алдыңғы қатарлы білім Ордасына айналған, бүгінгі күні дарынды балаларға арналған Жамбыл атындағыоблыстық мамандандырылған мектеп-гимназия-интернаты.

Жамбыл мектебінің 1958 жылдағы көрінісі

Мақала С.Е. Черныхтың жеке қорынан дайындалды