.jpg "415902_(www.GdeFon.ru).jpg")
Соғыс балалары
2015 жылдың 10-шы сәүірінде Зырян ауданында «1941-1945 ж.ж. Ұлы Отан соғысы Жеңісіне 70-жыл» мерей тойына орай мерейтойлық медальдарды марапаттау шеруі өткізілді. Біздің ауданымыздың тұрғын аймақтарының 2365 соғыс қатысушылары мен тыл еңбек ерлеріне мадальдар тағзым етілді.
Бұл салтанатқа тағдырлары бір болған, бәрақ әр түрлі жастағы адамдар келді: олардың иықтарына соғыс жылдарының ұрпақтары болу ауыртпалығы түсті. Ең сұрапыл және қантөгіс болған соғыста он миллиондаған әр түрлі ұлтты адамдар қайтыс болды, соның ішіне жеті зыряндықтар да кірді. Соғыс зардабын шекпеген жан ұя болмады. Соғыс жылдары елін жерін қорғап, тылда бар күштерін салып еңбек еткен мыңдаған зыряндықтар, Жеңісіміздің жетпіс жылдығының жарқын күндеріне дейін өмір сүре алмады, бірақ соның өзінде де, олардың игі істері қайырымды ұрпақтың жадында сақталады.
Мерей тойлы медалімен марапатталған әр адамның өз тағдыры, өз қайғысы болды, сол сұрапыл жылдары кейбіреулері бала болған, ал балалық шақтарын соғыс бұзды. Ер азаматтардың барлықтары соғысқа кеткеннен кейін, тылдық өмірдің ең қиын кездері әйелдердің, қарттардың және балалардың иықтарына жүктелді. Балалар үлкендермен қатарлас жұмыс істеді және олардың жұмыс ауырпалығы дәл үлкендердікіндей болған. Жас жеткіншектер күнінде 12 сағаттан жұмыс істеді, алты-жеті жастағы балаларға да жұмыстар табылатын. Зыряндық балалар жаз айларында егістіктегі шөпті жұлумен айналысқан, ең қиыны осот шөбімен күресу қиын болған еді, бұл жайлы сол кездегі оқушылардың әр қайсысы айта алады. Кен орнында, байыту фабрикасында, ағаш дайындауда және торф дайындауда, яғни көптеген ауыр жұмыстарда жас жеткіншектер жұмыс істеді.
Бүгін біздің ауданымыздың кейбір тұрғындарының естеліктерін оқуға ұсынамыз. Бұл сұрапыл соғыс кезіндегі балалық шақтың естеліктері. Көбі балалар әкесіз қалды, ал олардың аналары азаңнан түнге дейін жұмыста болған. Көбі балаларға ата ананың мейірімінсіз өсу керек болды. Бұл балалық шақтарын бұзған естеліктер әлі күнге дейін адамдардың жандарын өртейді, кейбіреулері көз жасымен естеріне алады, тағы бірлері басқалар білмейтін кезеңдеді білсін деп естеріне алып айталды. Көп күткен Жеңіс күні ауыр еңбекпен және қийындықтармен алынғаны жайлы барлықтары да білсін. Адамдар кетеді, олармен бірге жанды өртейтін естеліктер де кетеді, жаңа соғыстың болмауы үшін, соғыстың қорқынышты екенін барлығымыз да білуіміз керек.
Мұрағаттық еңбек зейнеткері Чередник Зинаида Петровнаның естелігінен: «Мен Киров ауданы Масляновка ауылындағы «Коммунаға жол» колхозында 13 жасынан бастап барлық ауылдық жұмыстарды орындап жұмыс істедім: қой бақтым, ат пен бұқамен егістіктегі жерді жырттым, бораналадым, нан егіп, оны жинап алдым. Біз тесемен отаулап, тартпамен шөп шаптық. Қандай да бір жұмысты істесек те, барлық сындардан өтіп, төзе білдік. Осындай қыйындықтарды көруді ешкімнің басына бермей Құдай сақтасын !»
Бүгінгі таңда Зырян ауданы Средигорное ауылының тұрғыны, 1925 жылы дүниеге келген Новикова Анна Андреевнаның естелігінен: « Соғыс басталған жылы мен Средигорныйда 7 сыныпты бітірген едім. Өскемен қаласына барып ұстаз мамандығына оқығым келді. Бірақта осы жылдың қыркүйек айында әкемді майданға алып кеткен, ал біз анамызбен ғана қалдық. Жанұямызда менен басқа ағам мен апайым болды. Осы жылы мені 15 жастағы қызды Өскемен қаласына комбайыншының айлық оқуын оқуға жіберді. Оқуды бітіріп қайтып келдім. Мені комбайын рөліне тұрғызды. Комбайнёрші Негодяева Анна болды. Ол мене 3 жасқа үлкен болды. Сондықтан да1941 жылы егінді мен өзім орып алдым.
Қыста мені Соловьеваның көлік –трактор бекетіне тракторист мамандығына оқуға жіберген. Сол жерде 3 ай оқып, көктемде ЧТЗ тракторінде жұмыс істей бастадым. Соғыс жылдарында толығымен тракторист мамандығында жұмыс істедім. Таң атқаннан бастап кезекті ауыстырып алғанға дейін жүріп, көп жұмыс істеу керек болды. Кейбір кездері ауыспай қалған кездері ұйқыға тек 2-3 сағат уақытымызды ғана бөлген едік. Дұрыстап киетін киімдер болмады, тек кана барлығы қолдан тоқылған холщевалы болды.
1944 жылдың жазында Зыряннан комсомол ұйымының хатшысымен бірге Өскеменге жіберді. Сол жерде мені сүдігерді жыртқан үшін мақтау грамотасымен марапаттады. 1945 жылы сіңілім екеуімізді де «1941-1945 жылдардағы ерең еңбектері үшін» деген медальдарымен марапаттады. Оған 15 жас, ал маған 20 жас болған еді. Барлықтарымызды аштық қатты азаптады. 30-40 адамдардан тұратын бригадаға 2-3 кг. ұн бөлген. Клейстер пісіріп жеген едік. Тоймай жүрген едік. Сол кездерді есіме алсам, көзімнен еріксіз жас ағады.
1944 жылдары ерекше аштық болған. Біз соғыс жылдары бойы сыйыр ұстадық. 2-3 әйелдермен бірігіп сыйырларымызға шөп дайындасақ, балалар күпәна етіп жинап, тасыйтын. Күні түнімен жұмыс істедік.
Етті майды беруіміз керек болды. Картоп отырғызып - әзірлеген тағамдар түрлерін фронт үшін деп біздерден алып кететін. 1945 жылы маған 45 жұмыс күнін жасап берді және әр 45 еңбек күніне 3 кг бидайдан бөліп берген. Анам оны түйіп, біраз жеңілдеп қалдық...
Соғыс біткен күнін жақсы білемін. Сол түні мен ауылға жақын болған егістікте едім, мені ауыстыру үшін келеген қыз ештене айтпады, ол ештене естімегені көрініп тұрды. Ауылға үйге келсем, Клюшиха апа күнге қарап жалбарынып тұрды. Мені көріп, қатты айқай салып «Соғыс! Соғыс бітті!» Мен тездетіп уйге бардым. Анам жүгіріп шығып – жылап, күліп, жоқтау айта бастады... Әкемнен хаттар көптен бері болмады, біз оның тірі не өлі екенін білмедік. Құдайға Шүкір, әкеміз 1945 жылдың 13-ші қыркүйегінде 4 жылдан соң қайтып келді. Соғыстан кейін ер азаматтар және жас жігіттер майданнан келіп, бізді трактордағы жұмысымызды ауыстырып алды. Өмірлеріміз жақсара түсті. Ия, біраз аштық болды. Бірақта біз барлығымыз да алда бәрі де жақсара түседі деп үлкен сеніммен жүрдік».
Анна Андреевна өмір бақи өз ауылы үшін көп еңбек етті. Күйеуім Михаил Ивановичпен з - баланы тәрбиеледі. Бір сәтте жұмыссыз отырмай - үйдің тірлігімен, яғни үйдің ішін де сыртын да жайнатып қойяды. Ол өте қонақ жайлы, қарапайым, игілісті адам. Ал оның естеліктерін кітапханашы Еськова Л.Н. жазып алды.
Соғыс жылдарындағы оқу жайлы Мальцева Лариса Михайловнаның естелігінен: «Ұзын әрі бос дәліздің арқасында мектеп үлкен ұқсап көрінген. Үлкен әрі бос сыныптар және біз, жартылай аш, жартылай шешінген болып, мектепті суық күндері жылыта алмай тұрған пешке жақын тұрды. Қоңырау кезіндегі балалар үні шықпады; балалар жүгірмей, ойнамай, бір - бірлерін құшаққа алып өз сыныптарында ән салған.
Мектепке дейінгі балалардың көбі оқымады. Әкелері фронтта, киер киім болмады; жартылай аш болып суық мектепте отыра алмайсын; жазуды жазуға құралдар болмады. Есімде, менің жолдастарым маған қызғанышпен қарайтын, өйткені мен ұстаздың ізінше жуан кітапқа жаза алатындығым үшін. Черниланың орнына - анаммен күйеден және қызылшаның сусынынан жасаған, қаламның орнына – жіппен таяқшаға қауырсын байланған, осы чернила да суықта қатады. Оқулық тапшы болғандықтан, бір – бірімізбен топтасып оқуымыз керек болды. Кутихада тұратын Похотуков Юрий есімді он төртінші оқушы болды. Гуманитарлы және нақты ғылым жақтарынан дарынды бала болды. Әкесімен және өгей анасымен бірге тұрған. Азық түліктеге жұма сайын жаяу барып жүрді. Ал қыста оны үсік шалғандықтан, мектепке келмеді. Оны қайтаруға ешкім көмектеспеді, ал 10 сыныпты бітіруге жарты-ақ жыл қалған. Солай болды. Бізден үш үй төмен ата- аналарынсыз екі апалы сіңілі Нина және Анна Анфилофьевтар тұрды. Әкесі жасына байланысты әскери еңбекте болды, ағасы – фронтта, анасы қайтыс болған. Олар қалай ғана қыс бойына отынды, шөпті, сонымен қатар оқуды біріктіріп жүреді, бұл таң қаларлық жағдай. Бірақта олар 9 жыл оқып, әрі қарай жұмыс істеуге кеткен. Ешкім оқы деп мәжбүрлемегендіктен, жұмыс істеп, күн көрудің амалдарын жасаған. Адамдардың көмегінің арқасында оқыды және күн көрді».
Ұстаз Куликова Евдокия Петровнаның естелігінен: «Ұлы Отан соғысы жылдары мен Зырян қаласының № 1 жеті сыныптық мектебінде оқыдым. Сол кездері мектеп директоры А.А.Старикова болды. Соғыстың ауырлықтарын үлкендер де балалар да алып жүрді. 5-7 сыныптардың балалары үлкен деп саналған, сондықтан да ұстаздармен бірге кішкентайларға қамқорлық ету керек болды. Ұстаздар тек қана өз жұмыстарымен және балалар мен ғана айналыспай, соған қоса дұрыс оқу үшін мектептің жылулығы жақтарымен айналысты. Мектеп маңында масақты отырғызды, ал директор оны диірменшіге апарып, балаларға ұн етіп түйгіздіруге апарған. Ал біз жаңа жылға орай қанты жоқ прәндіктерді пісірдік және бүлдіршіндерді тамақтандырдық. Жазда ұстазымызбен бірге отын даярлап, қыста мектепке жеткізетін едік. Аяз күндер – 46 градусқа дейін жететін, сол кездері сабақты тоқтатпау үшін, балалар өздері бұқамен отынды мектепке әкелетін. Черниланы қызылшадан және қара қарақаттан әзірлеген. Қатып қалған чернилаларды қолымызбен жылытып, газет және кітаптардағы жазулардың арасында жаздық, өйткені дәптерлер болмады. Қаралы хат алған отбасыларының балаларына көп көңіл бөлдік. Оқулықтар тек қана ұстаздарда болды. Соның өзінде де балалар сабақтарға барып жүрді. Жеңістен кейін де өмір сүру қиын болды. Қиындықтардың болғанының өзінде де, көбі оқып алып, білімді адамдар болды. Халықтың достастығы еліміздегі қиын кезеңдерге төтеп беруге күш берді».
Ұстаз Лущик (Егорова) Нина Ивановнаның естелігінен: «Менің ауылым Кутиха аудан орталығынан 40 километр жерде, табиғаты әсем Тұрғұсұн өзенінің маңында орналасқан. Соғысқа дейін Зырянды электрмен қамтамасыз етіп отырған Тұрғұсұн бойында салынған Тұрғұсұн ГЭС-і болды. Келесі жағалауда Кутихадан 5 километр жоғары қарай «Банное» деген шатқалда колония, ал Кутихаға қарама – қарсы жерде, тек басқа жағалауда орман телімі орналасқан.
Соғыс басталған кезде маған 11 жас болған. Соғысқа дейін біздің жанұямыз он бір адамнан тұрған: әкем, анам, Алексей әйелі Агафьемен және қызы Валентинамен, Тимофей, Сергей, Александр, мен, Иван және Николай.
Соғыс басталған кезде әкем, Алексей, Тимофей, Сергей, Александр фронтқа кеткен. Біз бес адам болып қалдық. Анам Агафьемен бірге колхозда жұмыс істеді, мен үйде үлкендердің орнына қалдым. Қыста оқу оқып, жазда бақ пен үй менің қарамағымда болды. Бақ үлкен болды, оның шөбін жұлып, суару керек болды. Колхозда еңбек күніне ештене бермей, барлығын фронтқа жіберіп отырған. Сол кездері мектеп жеті жылдық болды. Бұл жерде жергілікті, басқа жақтардан келген (Ленинградтан эвакуациланған Татьяна Михайловна және Софья Михайловна) ұстаздары жұмыс істеген.
Соғыс жүріп жатты, ал жеті сыныптан әрі қарай оқуым керек болды. Кутихадан ең жақыны (18 шақырым) Тұрғұсұн ауылындағы орта мектебі. Міне біз сол жерде оқуымызды жалғастырдық. Бізде тоғыз қыз, бір ұл және орман телімінен екеу болды. Жақсы оқыдық. Оқу өте қиын болды; бірншіден - аштық, екіншшіден – қағаздар болмады – ескі газет, дәптерлерге жаздық. Оқулықтар жетпеді, ал оқу керек. Әсіресе қыстың күндері қысқарған кездері.
Соғыс біткен кезде мен 8-ші сыныпта оқыдым. Құаныштарымызда шек болмады. Сол күні сабақты өткізбеді. Біз Бұқтырма жағалауында қуанып жүрдік. Мен сол кездері ағам Сергейдің қайтыс болғанын және әкемнің ес түссіз жоғалып кеткенін білмеген едім, бұл жайлы бізге 31 мамырда хабар етті».
Серебрянскінің соғыс ардагері Барков Алексей Яковлевичпен жазылған тыл еңбек ерлерінің естелігінен: «М. Г. Черненко Бұқтырма ауданының Ленин атындағы колхозда тұрған. Оның анасында төрт бала болды. Балалар жазда нан өсіріп, шөп жинаған, ал қыста малға қараған. Бұған қоса старшыйлар келіп, фронтқа деп азық – түліктерді алып кететін. Үлкендер де балалар да бұл шарттарын орындауға мәжбүр болған. Олардың үйлеріне жүн алып келіп, фронттағы солдаттар үшін қолғап пен байпақ тоқуға міндеттеген. Әрең жанып тұрған шамдардың арқасында кешке жүн иіріп, фронтқа қажеттілерді тоқыдық. Әскери алым төледік, мемлекетке тірі салмақпен 42 кг еттен, 400 литр сүттен, 240 жұмыртқадан тапсырдық. Әр жан ұя осы алымды тапсыруы керек болды». «М.К. Сенаторов «Красный кустарь» артелінде жұмыс істеген, ол өз әңгімесінде: «Барлық ер азаматтарды фронтқа жіберді. Өндірістегі олардың орындарын әйелдер мен жас жеткіншектер басты. Артель, соғысқа дейінгідей де, колхозшылар үшін ағаш көмір, ұсташыларға инвентарь, ат сайманын, шана, арба, веялкаларды жасап беріп отырды. 14 жасымда ұлдарда басшы болдым. Біз артельді қажетті заттармен қамтамасыз еттік. Орманға тек қыста ғана бардық, өйткені жазда арбамен таулы аймақтарда жүре алмайсын. Бұқалар шегілген шанамен тауға көтеріліп, аяз күдері ағашты, қайын қабығын дайындап, әкелетін. Әр жан ұя әскери алымды төлеп, мемлекетке ет және сүт тапсырып, әскери қарызға жазылып және лезде оларды фрот қорғанына беріп отырды. Ал өздері бақтан алған өнімдермен күн көрді».
Біз соғыс ардагерлеріне, тыл еңбекерлеріне, яғни кім де кім фронтта да, тылда да Ұлы Жеңісті сомдап және фашисттерден елімізді босатып тер төккен азаматтарымызға разымыз. Біздің елімізде тұрып жатқан балалардың бейпіл бақыты - сол Сіздің еңбегіңіз ! Қазір Украинаға қарай көрсетілген сестей, балалардың өмірлері сұмдық оқиғалармен толы болып, ешқашан түңіліп кетпесін.
Ал Сіздерге сүйікті балаларыңыздың және немерелеріңіздің айналасында отырып, денсаулықтарыңыз мықты, өмірлеріңіз ұзақ болғанын тілейміз. Сіздердің өмірлеріңіз біз үшін ылғи айбынның және даңқтың мысалы болады.
Біз ылғи Сіздердің алдарыңызда адам өміріндегі қантөгіс соғыста өз өмірлерін қия, бостандық және Отанымыздың тәуелсіздігі мен абройы үшін күрескендеріңіз үшін бас иеміз.
Мәліметтерді жарияланымға әзірлеген
Шығыс Қазақстан облысы
мәдениет, мұрағаттар
және құжаттама басқармасының
«Мемлекеттік мұрағаты»
КММ Зырян филиалының бас мұғатшысы
Тлеубергенева Сауле
